Expert­meeting Rechten van de Waddenzee

Op 16 oktober 2024 vond in de Statenzaal een expertmeeting Rechten van de Waddenzee plaats, als uitvoering van een aangenomen motie van de Partij voor de Dieren. Ook de waddenprovincies Friesland en Groningen en de waterschappen waren uitgenodigd. Sprekers waren prof. mr. dr. Tineke Lambooy en prof. mr. dr. Kees Bastmeijer. Doel van de avond was vooral om andere partijen te informeren over het concept ‘Rechten van de natuur’.

Ilona Haas, Statenlid voor de Partij voor de Dieren: “Wereldwijd zijn rechten van de natuur in opmars. Een belangrijke stap voor de natuur en toekomstige generaties.”

Het concept rechten van de natuur is niet nieuw. Wereldwijd zijn er inmiddels ruim 400 initiatieven die de rechten van de natuur opnemen in lokale en nationale wetgeving, waaronder in Ecuador en Spanje. Eind vorig jaar overhandigden onderzoekers in opdracht van de Waddenacademie aan minister Van der Wal (Natuur) een rapport over de toekenning van rechten aan de Waddenzee. De conclusie was dat de Waddenzee rechtspersoon kan worden in het Nederlandse rechtssysteem. Dat biedt kansen om de Waddenzee beter te beschermen. Tineke Lambooij is één van de auteurs van het rapport.

De sprekers lichtten het rapport verder toe. Zou het toekennen van rechten aan de Waddenzee een verbetering kunnen betekenen voor de bescherming van de unieke natuurlijke waarden van dit gebied? Ze gingen onder andere in op de vele regelingen de Waddenzee zouden moeten beschermen, zoals Natura 2000 en de Werelderfgoedstatus. Maar dat deze bescherming onvoldoende is omdat er vaak voorrang gegeven wordt aan economische belangen, boven ecologische belangen gaan. Doel van rechten toekennen aan de natuur is om de natuur te laten meespreken bij besluitvorming. Bijvoorbeeld door een voogd, een aangewezen persoon aan de besluitvormingstafel, die namens de natuur spreekt en ervoor waakt dat het ecologisch belang goed wordt meegewogen in besluiten.

Fragmentatie

Tineke Lambooy: "Rechten van de natuur (natuur als rechtspersoon) betekent dat er iemand is die de taak heeft om altijd in de gaten te houden of er bijvoorbeeld vervuiling is. Anders dan de politie of Natuurmonumenten, die dit als een van de vele taken heeft. Iemand die aangifte kan doen bij (dreigende) inbreuk en die kan optreden als slachtoffer, en onder meer in aanmerking komen voor schadevergoeding.

Er is nu sprake van fragmentatie van bestuur en beheer. Drie ministeries, drie provincies, een heleboel gemeentes, Staatsbosbeheer voor de stukken zand die boven water liggen, Rijkswaterstaat, nog wat kweldereigenaren. Die praten wel met elkaar, maar ze hebben allemaal een andere taak en een eigen blikveld. Als je de rechten van de Waddenzee in de handen legt van één instantie, is er ook zicht op de cumulatie van negatieve effecten. Die kan de stem van de natuur zijn."

Kees Bastmeijer: "In de laatste 100 jaar zien we wel een vergroening van het recht. Een verschuiving van heerserschap, het idee dat je de grondstoffen oneindig kan gebruiken, naar een soort rentmeesterschap, dat je ook een zorg hebt voor de natuur en dat de natuur ook voor toekomstige generaties beschikbaar blijft. De intrinsieke waarde van de natuur staat ook in onder andere de Omgevingswet.

Death by a thousand cuts

Sinds 1970 zijn er veel verdragen en Europees recht van toepassing op de Waddenzee. Maar vooral die verdragen worden nauwelijks bekeken. Een reflex is dan vaak: er is al zoveel recht, dat rechten voor de natuur hoeft er niet ook nog bij. Maar als je ziet dat de optelsom van al dat beleid niet leidt tot het bereiken van de doelen, bijvoorbeeld vanwege de cumulatieve effecten wat over het hoofd wordt gezien. In de meeste delen van de Waddenzee vindt een overlap van menselijke activiteiten plaats. Vergunningverleners voelen druk om te vergunnen, ook als er twijfels zijn over achteruitgang van de natuur. Ze voelen zich gedwongen om te bewijzen dat die schade zál ontstaan, terwijl de wet voorschrijft dat je schade moet kunnen uitsluiten om te kunnen vergunnen. En er wordt vaak op projectniveau gekeken, waarbij ook de cumulatieve effecten niet worden meegewogen. Zo ontstaat de 'death by a thousand cuts' - het gaat uiteindelijk ten koste van je doelbereik.

Geitenpaadjes

Overheden hebben talrijke praktijken ingevoerd die de goede werking van de Wet natuurbescherming ondermijning. In wetgeving, beleid, uitvoering, rechtspraak, toezicht & handhaving en evaluatie en monitoring. Waar een beleidscyclus eigenlijk is bedoeld verbeteringen in te voeren als je je doel niet bereikt, lijkt het er sterk op dat het in Nederland andersom werkte: waar de natuur gaat knellen, bedenken we een geitenpaadje om sociaal-economische belangen niet in de weg te staan. Uiteindelijk heeft dit alleen maar voor meer knelling gezorgd, omdat de problemen niet worden opgelost.

De natuur laten vertegenwoordigen als rechtspersoon zou een oplossing kunnen zijn voor die geitenpaadjesbenadering. Het perspectief van het hele ecosysteem zou meegewogen worden,

De vraag is: is de politieke wil er om echt voor een goede bescherming van de Waddenzee te zorgen?"

Statenlid Ilona Haas: “Op papier is de Waddenzee beschermd, maar in praktijk wordt het gebied ernstig bedreigd door menselijke activiteiten zoals visserij en lozingen door bedrijven. Het gaat niet goed met de broedplaats en het overwinteringsgebied van miljoenen vogels. Het gaat niet goed met het ecosysteem waar meer dan 10.000 unieke planten- en diersoorten van afhankelijk zijn, maar uiteindelijk ook wij als mens. Er is duidelijk een andere logica nodig om de natuur beter te kunnen beschermen dan we tot nu toe gedaan hebben met onder andere het Waddenfonds. Dat kan door de natuur als zelfstandige en gelijkwaardige entiteit te erkennen. Als fossiele bedrijven rechtspersoonlijkheid hebben, waarom zou een van de meest bijzondere stukken natuur ter wereld dat dan niet verdienen?”

Via deze link is de expertmeeting terug te kijken.